دلیل سرگیجه چیست؟

مقدمه

تقریبا ۲۰ درصد آدمها در طول سال سرگیجه را تجربه می کنند که از این تعداد ۱/۳ افراد دچار سرگیجه های حقیقی(احساس تکان خوردن خود فرد یا محیط اطرافش) هستند. این سرگیجه ها در خانمها و خصوصا در سنین بالاتر شایع است و با توجه به شیوع "پوکی استخوان" در گروه ذکر شده، احتمالا یکی از دلایل اصلی شکستگی لگن و ستون فقرات به دنبال زمین خوردن می باشد.

سرگیجه بدنبال ایرادی در سیستم تعادلی سرو گردن ما بوجود می آید. ما سیستمهای تعادلی مهم دیگری هم داریم مانند حس تعادل عمقی که از مفاصل و عضلات ما می آید. ایراد در سایر سیتمهای تعادلی باعث سرگیجه نمی شود و حرکات اندامها یا راه رفتن فرد را تحت تاثیر قرار می دهد.

سرگیجه چیست؟

سرگیجه یک توهم است. یک توهم که بر خلاف سایر توهمات یشری در اثر اختلال در قشر مخ نیست که ایجاد می شود این یکی دستپخت سیستم تعادل ماست. در واقع این سیستم تعادل مغز است که گیج می زند! و بدون آنکه حرکتی کرده باشید یا محیط پیرامونتان تکان خورده باشد تصور می کنید که خودتان یا اطرافتان در حال تکان خوردن هستید.

برای اینکه سرگیجه را تجربه کنید کافیست چند دور سریع دور خودتان بچرخید، این توهم به سرعت به سراغتان می آید!

توجه: از آنجا که واژگان زبان محدودند ما واژه سرگیجه را در موارد دیگری هم بکار می بریم. مثلا اگر به یک باره و سریع از جای خود بلند شوید و جلو چشمان شما سیاهی برود باز هم می گویید که دچار سرگیجه شده اید. ما در این وبسایت برای این حالت از واژه "دیزینس" استفاده می کنیم (Dizziness). اصطلاح فارسی "سبکی سر" هم تا حد زیادی به همین معناست.

ما در این مبحث هر زمان از واژه سرگیجه استفاده کنیم منظورمان همان توهم حرکت است. اینکه فرد تصور کند که خودش یا اطرافش می چرخد یا تکان می خورد. این قبیل سرگیجه ها به دو دسته سرگیجه های محیطی و سرگیجه های مرکزی تقسیم بندی می شوند. اصطلاح سرگیجه محیطی زمانی به کار می رود که دلیل سرگیجه بیماری گوش داخلی یا عصب شنوایی-تعادلی(که در این مبحث  به اختصاربه آن عصب گوش می گوییم) باشد. در عوض منظور از سرگیجه مرکزی، ایراد در سیستم عصبی مرکزی(مغز) است. 

توصیه می کنیم حتما به پادکست دکتر عماد متخصص مغز و اعصاب در باره سرگیجه گوش دهید:  

 سیستم تعادل بدن

 ساختارهایی در مغز وجود دارند که نگهبان تعادل ما هستند. شاید این ساختار ها به خوبی آنچه که در یک گربه یا میمون کار می کنند عمل نمی کنند اما اگر ساختارهای تعادلی مغزمان را حذف کنیم نه تنها دیگر قادر به راه رفتن نخواهیم بود که دیگر غذا هم نمی توانیم بخوریم. حتی  نمی توانیم سر خود را هم تکان بدهیم و تکلم ما و حرکات چشمهایمان هم عملا مختل خواهد شد.

گوش داخلی از ارگانهای بسیار مهم سیستم تعادل است.

با حذف سیستم تعادلی چه چیزی رخ می دهد که اینگنه آشفتگی در کارکردهای روزمره ما ایجاد می شود؟

در این حالت توان عضلات ما طبیعی باقی می ماند اما ناهاهنگی بین گروههای عضلانی مختلف، فعالیت هدفمند آنها را غیر ممکن می کند. پس چون تعادلی بین کارکرد عضلات مختلف وجود ندارد فعالیت هدفمند گروهی که به انجام یک کار مشخص مثل حرف زدن یا غذا خوردن ختم شود وجود نخواهد داشت

.

البته ساختارهای مختلفی در این دستگاه تعادل شریکند و حذف تمامی آنها بیشتر جنبه تئوری  دارد. آنچه که بیشتر با آن سر و کار داریم ایراد دریکی از اجزای این سیستم تعادل است.

مخچه فرمانده سیستمهای تعادلی مختلف بدن ماست. شاید مهمترین سیستم تعادلی بدن ما سیستمی است که از گوش داخلی شروع می شود. این سیستم مسول حفظ تعادل سرو گردن و چشمهای ماست. سیگنالهای مربوط به تعادل از طریق عصب گوش به ساقه مغز می رسند. ساقه مغز از اجزای بسیار مهم مغز است. جایی است که سیستمهای مربوط به دستگاه عصبی خود مختار ما هم وجود دارند. این دستگته مسول کنترل بسیاری از اعمال غیر ارادی ماست. مثل تنظیمات مربوط به سیستم گوارشی. حالا بهتر درک می کنید که چرا خیلی وقتها سرگیجه با علائم گوارشی مثل حالت تهوع همراه می شود. نهایتا سیگنالهای تعادلی از ساقه مغز به مخچه ارسال می شوند. مخچه هم که گفتیم نقش فرماندهی را در ساز و کار تعادل بازی می کند. 

مخچه فرمانده سیستم تعادلی ماست.

اگر در هر قسمتی از سیستم تعادلی سر و گردن ما ایرادی ایجاد شود فرد دچار سرگیجه خواهد شد.

سرگیجه میگرنی

پزشکی مدام در حال پیشرفت است. بسیاری از سرگیجه هایی که قبلا به اختلالات گوش داخلی نسبت داده می شدند امروز به عنوان قسمتی از تابلو میگرن محسوب می شوند. در واقع امواج میگرنی در مغز با تحریک سیستم تعادلی باعث وقوع سرگیجه می شوند بدون اینکه اجزای سیستم تعادل ما ایراد ساختاری داشته باشند. حالتهایی ماند "میگرن وستیبولار" یا "میگرن با اورای ساقه مغز" در این دسته قرار می گیرند. پیشنهاد می کنیم مطالب زیر را از وبسایت دکتر عمادی متخصص مغز و اعصاب مطالعه کنید:

Ο میگرن چیست؟       

Ο میگرن وستیبولار

  جابجا شدن سنگریزه های گوش داخلی

 مجاری نیم دایره حاوی تعدادی سنگریزه هستند. گوشهای چپ و راست را مثل دو کفه ترازو در نظر بگیرید. حال اگر سنگریزه های یک کفه جابجا شود تعادل این سیستم به هم می خورد و فرد دچار سرگیجه می شود. 

در این تصویر گوش داخلی را می بینید:

رنگ سبز: حلزون

رنگ زرد: عصب گوش

رنگ بنفش: مجاری نیم دایره

 سرگیجه ناشی از جابجایی سنگریزه های گوش داخلی به BPV معروف است و تا قبل از مطرح شدن میگرن بعنوان یکی از اصلی ترین دلایل سرگیجه، به عنوان شایعترین دلیل سرگیجه مطرح می شد.  این سرگیجه در افراد مسن و افرادی که سابقه ضربه به سر دارند شایعتر است. در این حالت فرد به هنگام تغییر وضعیت سر دچار سرگیجه شده که البته چند لحظه بیشتر به طول نمی انجامد. تشخیص این نوع سرگیجه بالینی و بر اساس معاینه پزشک می باشد و برای درمان پزشک می تواند با انجام مانورهای خاص کمک کند که سنگریزه ها در مکان اصلی خود قرار گیرند و یا اینکه به شما توصیه به انجام ورزش درمانی سرگیجه کند. برای آموزش ورزش درمانی سرگیجه روی تصویر زیر کلیک کنید:

اغلب سرگیجه های گوش داخلی با این مانور درمان می شوند.

 بیماری منیرز

 این بیماری در اثر بالا رفتن فشار مایع گوش داخلی رخ می دهد و فرد دچار سرگیجه های شدید که معمولا بیش از بیست دقیقه به طول می انجامند، وزوز گوش و کاهش شنوایی می شود.   

نکته مهم این است که کاهش شنوایی که در بیماری منیرز اتفاق می افتد حالت افزاینده دارد یعنی بتدریج و بعد از حملات مکرر منیر شنوایی فرد بطور دائم کم خواهد شد. این موضوع در افتراق منیرز از میگرن کمک کننده است چرا که میگرن هم میتواند سرگیجه، کاهش شنوایی و وزوز گوش بدهد(میگرن وستیبولار) اما کاهش شنوایی آن کوتاه مدت بوده و پایدار نخواهد بود.

التهاب عصب گوش

 عصب گوش یا همان عصب وستیبولار سیگنالهای تعادلی را از گوش داخلی به ساقه مغز ارسال می کند.

ساقه مغز، مخچه و عصب وستیبولار

در شکل بالا عصب وستیبولار مشخص شده است که همانطور که گفته شد سیگنالهای تعادلی را به ساقه مغز منتقل می کند. ممکن است این عصب در اثر یک عفونت ویروسی یا تبعات آن دچار التهاب شود. نتیجه آن سرگیجه های بسیار شدید خواهد بود که برای چندین روز فرد را آزار می دهد. تشخیص و درمان به عهده متخصص گوش و حلق و بینی خواهد بود. 

نشت مایع گوش داخلی

نشت مایع گوش داخلی یا فیسچول پری لنف به دنبال ضربه به سر یا بلند کردن اجسام سنگین اتفاق می افتد. در این حالت یک فیسچول(کانال کوچک) بین یکی از مجاری نیم دایره و فضای میانی جمجمه ایحاد می شود که باعث می شود که صداها که در حالت عادی قادر نیستند سیستم تعادلی گوش(وستیبولار) را تخت تاثیر قرار بدهند، بتوانند این سیستم را تحریک کنند. در این حالت فرد به دنبال عطسه، سرفه، زور زدن یا صدای بلند دچار سرگیجه یا کاهش شنوایی می شود. سی تی اسکن می تواند به تشخیص کمک کند. در مواردی که بهبودی خود بخود اتفاق نمی افتد می توان از درمان جراحی استفاده کرد. 

حملات وستیبولی

حملات وستیبولی که به پاروگزیسم وستیبولار معروف هستند، شامل حملات متعدد سرگیجه در طول روز است که البته این سرگیجه ها خیلی طول نمی کشند(در حد چند ثانیه). نکته جالب دیکر این است که پاروگزیسم وستیبولار اغلب بدون تحریک ایجاد می شود، در حالیکه اغلب انواع دیگرسرگیجه معمولا یک محرک دارند(مانند حرکات سر). اثر فشاری یکی از عروق داخل جمجمه بر عصب گوش بعنوان مکانیسم این نوع سرگیجه مطرح شده است.

درمان حملات وستیبولی، به کمک دارو می باشد. البته در موارد مقاوم که شواهد تحریک عصب گوش با یکی عروق مغزی می باشد، برخی جراحان، عمل جراحی را بعنوان درمان قطعی سرگیجه پیشنهاد می دهند.

سایر دلایل محیطی سرگیجه

بیماریهای دیگری هم می توانند باعث سرگیجه محیطی شوند، همانطور که  گقتیم سرگیجه می تواند دلایل مرکزی(مغز) یا محیطی(گوش و عصب آن) داشته باشد. از سایر دلایل سرگیجه محیطی که البته شیوع بسیار کمتری نسبت به موارد ذکر شده دارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

♦ سرگیجه بدنبال ضربه به سر

♦ سرگیجه به دنبال استفاده لز داروهایی مثل جنتامایسین که برای عصب گوش، سمی محسوب می شوند

♦ سرگیجه به دنبال درگیری خود ایمنی گوش داخلی یا " بیماری کوگان"   

♦ سرگیجه به دلیل عفونتهای گوش داخلی

♦ سرگیجه بخاطرتومور ها مثل آکوستیک نوروما

دلایل مرکزی سرگیجه

مرکز یعنی مغز. در واقع قسمتهایی از مغز که باید تعادل سر و گردنمان را برقرار کنند. یعنی ساقه مغز، مخچه و قسمتهایی از لوب پریتال. اگر پزشک نیستید لازم نیست اصطلاحات و اسامی را به بخاطر بسپارید فقط درک مفهوم کلی کافیست. اشکالات معمولی که می توانند با اختلال در کار مغز(مرکز) باعث ایجاد سرگیجه شوند عمدتا یا اختلات الکتریکی هستند یا مشکلی در خونرسانی. البته مشکلات نادرتری هم(مثل بیماریهای التهابی، ایراد در ساختارهای استخوانی و...) وجود دارد که به آنها هم خواهیم پرداخت.

وقتی که تنها علامت بیمار سرگیجه باشد با احتمال زیاد می توان گفت که مشکلی در وضعیت الکتریکی مغز است و نه خونرسانی آن. چرا که ما برای هر سلول مغز که رگ خونی مجزا نداریم! شریانهای مغز هر کدام به منطقه ای از مغز خونرسانی می کنند و این مناطق اگر شامل مدارهایی باشند که اختلال در آنها باعث ایجاد سرگیجه می شود، مدارهای دیگری راهم شامل می شوند که وظایف متفاونی را بر عهده دارند. پس اگر مشکل در خونرسانی باشد معمولا فرد بجز سرگیجه علائم دیگری هم خواهد داشت مانند علائم حسی، حرکتی،  چشمی، اختلال در بلع و تکلم.

دکتر فرهاد عمادی متخصص مغز و اعصاب در ویدئو زیر به این نشانه هایی  می پردازد که در صورت مشاهده آنها ما با یک سرگیجه خطرناک(سرگیجه ناشی از مشکل خونرسانی مغز) مواجه هستیم و معتقد است که دانستن این نشانه ها برای همگان الزامی است چرا که اگر ایرادی در خونرسانی به قسمتی از مغز وجود داشته باشد این می تواند پیش درامد یک سکته مغزی باشد و لازم است که قبل از رخ دادن چنین فاجعه ای فرد نجات پیدا کند.

خوشبخانه در مغز بیشتر این مشکلات الکتریکی هستند که باعث ایجاد سرگیجه می شوند و در صدر این مشکلات میگرن قرار دارد که در مورد آن صحبت کردیم. مورد دیگر(با شیوع خیلی کمتر)، نوع خاصی از صرع می باشد که به آن خواهیم پرداخت. در ادامه با دلایل مهم سرگیجه مرکزی بیشتر آشنا می شویم.

سکته مغزی گذرا(TIA)

سکته مغزی گذرا، همانگونه که از نامش پیداست، سکته ایست که منجر به نقص پایدار نشده و در واقع ایراد در خونرسانی قبل از اینکه باعث شود نورونهای مغز آسیب برگشت ناپذیر ببینند برطرف شده است. البته سکته مغزی گذرا  باعث آسودگی خیال نمی شود! ممکن است حمله بعدی یک سکته پایدار ایجاد کند و اینجاست که علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد و مسیر خونرسانی مغز در فرد مبتلا باید چک شود و ایراداتی که احتمال وقوع سکته را می افزایند، بر طرف شوند. این ایرادات می تواند تنگی عروق یا ارسال آمبولی از قلب باشد. همانطور که گفتیم بعید است که تنها تظاهر یک سکته مغزی(چه گذرا و چه پایدار) صرفا سرگیجه باشد و معمولا فرد علائم دیگری را هم به همراه سرگیجه تجربه می کند اما منطقی است در مواردی که فرد عامل خطری برای ابتلا به تصلب شرایین دارد(فشار خون، قند خون، استعمال دخانیات...) محتاط تر باشیم و یک سری بررسی ها را انجام دهیم. توصیه می کنیم مطالب زیر را در مورد سکته مغزی از همین وبسایت مشاهده فرمایید:

همه چیز درباره سکته مغزی

کاهش وضعیتی خونرسانی به مخچه یا ساقه مغز

این حالت در پزشکی به Rotational vertebral artery syndrome معروف است. حفاظت از مغز ایجاب می کند که یک ساختار استخوانی محکم یعنی جمجمه آن را احاطه کرده باشد، اما مغز هم مثل هر ارگان دیگری نیاز به خونرسانی دارد و نیازش به اکسیژن به مراتب بیشتر از هر عضو دیگری است. پس عروق خونی فراوان می خواهد اما این عروق خونی در راه رسیدن به مغز گاهی ناچار به طی کردن مسیرهای استخوانی سخت هستند. حال استخوان است و فرسودگی و سائیدگی. گاهی این سایش استخوانی باعث تغییر شکل سوراخهای استخوانی می شود که عروق مغز از آنها عبور می کنند و معروفترین آنها همین Rotational vertebral artery syndrome (کاهش وضعیتی خونرسانی به مخچه یا ساقه مغز) است.

در این حالت فرد با چرخش سر، یکی از عروق تغذیه کننده قسمتهای پشتی مغز دا در وضعیتی قرار می دهد که آن رگ توسط زوائد استخوانی تحت فشارقرار می گیرد و نتیجه می شود کاهش موقت خونرسانی به مغز. از آنجا که آن قسمتهای پشتی مذکور، بخشهایی از سیستم تعادلی ما هستند این فرایند باعث ایجاد سرگیجه می شود. 

آرنولد کیاری

البته این آرنولد با آن آرنولد(شوارتزینگر) فرق دارد!!
ولی شاید یکی از شایعترین مباحث مورد اختلاف در طب همین آرنولد کیاری باشد، صبور باشید در ادامه متوجه می شوید!
گفتیم که مغز توسط جمجمه حمایت می شود ولی بالاخره باید دم این مغز که نخاع نام دارد جمجمه را ترک کند و وارد کانال خودش(کانال نخاع) بشود. محل اتصال مغز و نخاع در برزگترین سوراخ جمجمه به نام فورامن مگنوم قرار دارد. گاهی به دلایل سرشتی-تکاملی یا ثانویه به برخی مشکلات، قسمتی از مخچه هم وارد این سوراخ(فورامن مگنوم) می شود. اتقاقی که به آن آرنولد کیاری می گوییم و تقریبا نیم درصد افراد جامعه نوع خفیف آن را دارند. البته انواع شدیدتر مشکلات طبی خاص خود را تجربه می کنند اما اینکه این نوع خفیف، با توجه به شیوعش منشا مشکلات مانند سرگیجه و سردرد باشد محل اختلاف است.

در کیاری تایپ یک، تانسیلهای مخچه وارد فورامن مگنوم شده اند.

دکتر فرهاد عمادی متخصص مغز و اعصاب به همکاران خود توصیه می کند که فقط در موارد سندرومهای سردردی که به درمانهای معمول پاسخ نمی دهند یا فقط به داروی توپیرامات پاسخ می دهند، بد نیست که به ارنولد کیاری هم فکر کنیم. در مورد سرگیجه دکتر عمادی کمتر به آرنولد کیاری به عنوان یک دلیل برای سرگیجه معتقد است‌ مگر اینکه علاوه بر سرگیجه علائم دیگری مانند مشکلات بلع و تکلم و یا اختلال راه رفتن هم وجود داشته باشد چرا که وقوع سرگیجه به تنهایی در کیاری با افراد معمولی یکیست. 

ام اس

ام اس یک بیماری خود ایمنی است که سیستم ایمنی در آن به اشتباه موشش عصبها را در سیستم عصبی مرکزی مورد هدف قرار می دهد. در سالهای اخیر پیشرفتهای بزرگی در درمان ام اس حاصل شده و آنقدر سرعت پیشرفت در شناخت و درمان این بیماری بالاست که کمتر بیماری دیگری را می توان از این لحاظ با آن مقایسه کرد.
ام اس تظاهرات مختلفی دارد که دکتر عمادی در فصل مربوطه در همین وبسایت آنها را شرح داده است.(روی لینک زیر کلیک کنید)

همه چیز در باره ام اس

یکی از تظاهرات اولیه ام اس lی تواند سرگیجه باشد. در واقه ۵ درصد از بیماران ام اس اولین نشانه بیماریشان سرگیجه است و البته حدود ۲۰ درصد از مبتلایان به ام اس در طول بیماری سرگیجه را تجربه خواهند کرد. البته این سرگیجه ها الزاما به معنی فعال شدن بیماری ام اس نیست و می تواند دلایل دیگری هم مثل میگرن داشته باشد. 

بیماریهای نورودجنراتیو

در این بیماریها قسمتهایی از مغز دچار تحلیل پیش از موعد می باشد. یکی از معروفترین بیماریهای تحلیل برنده مغز، بیماری پارکینسون می باشد. و سرگیجه در این بیماران شایعتر از افراد عادی می باشد و می تواند در کنار سایر مشکلات حرکتی که گریبانگیر بیماران پارکینسون می شود، باعث زمین خوردن های این بیماران و بدنبال آن آسیبهای ارتوپدی درآنها شود.  رجوع شود به مبحث پارکینسون در همین وبسایت(روی تصویر زیر کلیک کنید)

تشنج

تشج از دلایل تقریبا نادر سرگیجه است. در این حالت متشا امواج تشنجی معمولا قسمتهایی از لوب پریتال مغز است که بنوعی به عنوان کورتکس تعادل نقش بازی می کند.(بندرت در تشنج لوب تمپورال هم دیده می شود). کاهش سطح هوشیاری در این موارد در افتراق از سایر دلایل سرگیجه مفید است. هرچند بندرت فرد ممکن است در سرگیجه تشنجی کاهش هوشیاری نداشته باشد.

پیام آخر!

♦ دنبال درمان فوری سرگیجه یا بهترین قرص برای درمان سرگیجه نباشید! در این حالت ممکن است شما به دام مسکنهای سرگیجه که خود باعث  مزمن شدن آن می شوند بیفتید!

♦ دنبال درمان سرگیجه و حالت تهوع در خانه نباشید! حداقل از قبل با مشورات با پزشکتان مطمئن شوید که دلیل خطرناکی پشت سرگیجه های شما نیست.

♦ نپرسید برای درمان سرگیجه چه بخوریم! این پرسش کاملا بی مورد است!

♦ علت سرگیجه ناگهانی هنگام بلند شدن می تواند اختلال در سیستم اتونوم باشد که در مورد آن جداگانه صحبت خواهیم کرد.